Türkiye’de Meslek Birlikleri

Yazarlar Şengün & Partners Tarih Eyl 7, 2021

Fikir ve sanat eserlerinin üretimi kadar, başta mali çıkarlar olmak üzere, bu eserlerden doğan hakların korunması da büyük önem taşımaktadır. Ülkemizde, fikir ve sanat eserleri bakımından eser sahipleri, bağlantılı hak sahipleri ve sair kişilerin hak ve çıkarlarının korunması amacıyla belirli alanlarda meslek birlikleri kurulmuştur.

I. Mevzuat ve Hukuki Nitelik

Meslek birlikleri, dayanağını 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’ndan (“FSEK”) almaktadır.

FSEK’in 42. maddesi uyarınca meslek birlikleri “eser sahipleri ve eser sahiplerinin hakları ile bağlantılı hak sahipleri ile FSEK’in 52. maddesine uygun biçimde düzenlenmiş sözleşmelerle eser veya hak sahibinden malî hakları kullanma yetkilerini devralarak, ilim-edebiyat eserleri üzerindeki hakları kullanarak, süreli olmayan yayınları çoğaltan ve yayanlar tarafından, üyelerinin ortak çıkarlarını korumak ve FSEK ile tanınmış hakların idaresini ve takibini, alınacak ücretlerin tahsilini ve hak sahiplerine dağıtımını sağlamak üzere, Cumhurbaşkanınca çıkarılan yönetmelik ve tip statülere uygun olarak tespit edilecek alanlarda kurulan” birliklerdir.

FSEK’in 42/5 maddesi, meslek birliklerine uygulanacak mevzuat bakımından Dernekler Kanunu’na atıf yapmaktadır. Buna göre meslek birliklerinin hukuken dernek niteliğinde olduğu kabul edilmektedir.

II. Kuruluş, Meslek Birliği Kurulabilecek Alanlar ve Üyelik

FSEK’in 42/1 maddesi uyarınca meslek birlikleri, “eser sahipleri veya icracı sanatçılar bakımından zorunlu organlarının asıl üye sayısının dört katı kadar; yapımcılar veya radyo-televizyon kuruluşları bakımından bu organların asıl üye sayısının iki katı kadar üye olma niteliklerini taşıyan gerçek veya tüzel kişiler” tarafından kurulabilmekte olup, meslek birliği olarak faaliyet gösterebilmek için Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan izin alınması zorunludur.

Meslek birliği kurulabilecek alanlar, Fikir ve Sanat Eseri Sahipleri ile Bağlantılı Hak Sahipleri Meslek Birlikleri ve Federasyonları Hakkında Tüzük’ün (“Tüzük”) 7. maddesinde gösterilmiş olup, aşağıdaki şekildedir:

I- Eser sahipleri bakımından;

a) İlim ve edebiyat eserleri sahipleri,
b) Musiki eserleri sahipleri,
c) Güzel sanat eserleri sahipleri,
d) Sinema eserleri sahipleri,
e) İşlenme ve derleme eser sahipleri,

II- Bağlantılı hak sahipleri bakımından;

a) İcracı sanatçılar,
b) Fonogram yapımcıları,
c) Radyo-televizyon kuruluşları,
d) Filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren yapımcılar.”

Meslek birliklerine üye olma şartları da aynı şekilde Tüzükte gösterilmiş olup, Tüzükte öngörülen nitelikleri taşıyan herkes meslek birliklerine üye olabilmektedir.

Tüzüğün 10. maddesi uyarınca, aynı alandaki her eser türü için bir tek meslek birliğine üye olunabilmektedir. Bu kuralın istisnası olarak, yarattıkları, icra ettikleri veya yapımcılığını üstlendikleri eser çeşitlerine göre eser sahipleri, icracı sanatçılar, ses taşıyıcısı yapımcıları ve radyo-televizyon kuruluşları ile filmlerin ilk tespitini gerçekleştiren yapımcılara farklı birliklere üye olabilme imkânı tanınmıştır.

Tüzüğün 11. maddesi, meslek birliklerinde üç üyelik tipi öngörmektedir: Asıl üye, yararlanan üye ve aday üye.

Tüzüğün 12. maddesi uyarınca asıl üyeler, aşağıdaki şartları taşımaktadır:

a) Eser sahibi veya bağlantılı hak sahibi gerçek veya tüzelkişi olmak,
b) Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip olmak,
c) Birliklerin koyacağı ölçütlere uygun olmak,
d) Yapımcı veya yayın kuruluşları bakımından, en az altı aydan beri ticaret siciline kayıtlı olarak fiilen üretimde bulunmak.

Tüzel kişiler bakımından ise ayrıca, Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına göre kurulmuş olma şartı mevcuttur.

Tüzüğün 13. maddesi uyarınca aşağıdaki kişiler yararlanan üye olabilmektedir:

a) Eseri meydana getirmeyen ancak, miras ya da devren iktisap yoluyla veya doğrudan eserin mali haklarını kullanma yetkisine sahip olan kişiler,
b) Medeni haklarını kullanma ehliyetine sahip olmayanlar adına velileri ya da vasileri.

Aday üyelik ise, ticaret siciline kayıt bakımından Tüzüğün 12. maddesinde belirtilen altı aylık süre içerisinde bulunan yapımcı ve yayın kuruluşlarına ilişkin bir üyelik türüdür. Aday üyeler bu süre içerisinde genel kurulda oy kullanamamakta ve yönetim organlarında görev alamamaktadır.

III. Hak ve Yükümlülükler

Meslek birliklerinin hakları, FSEK’te açık bir şekilde düzenlenmemiştir. Meslek birliklerinin hakları ve dolayısıyla yetkileri, eser ve/veya hak sahiplerinin meslek birliğine üye olmak için meslek birliğine verecekleri yetki belgesinin kapsamı ile ilintilidir.

Meslek birliklerinin hakları bakımından uygulamada tartışılan en önemli konulardan biri, meslek birliğinin eser ve/veya hak sahibi adına dava ehliyeti bulunup bulunmadığıdır.

Meslek Birliklerine Verilecek Yetki Belgesi Hakkında Yönetmelik’in (“Yönetmelik”) 5/1 maddesi uyarınca, “yetki belgesi verilmesiyle birlikte, yetki belgesine konu hakları tam ruhsat şeklinde kullanma yetkisine sahip olan meslek birlikleri, bu hakların idaresi ve takibi, telif ücretlerinin tahsili ve dağıtımı konularında münhasıran yetkilidir.” Buna göre meslek birliklerinin eser ve/veya hak sahiplerinden kullanım yetkisini devraldığı mali hakların ihlali halinde, yetki belgesinde bu konuda yetkilendirilmiş ise, eser ve/veya hak sahibi adına dava açma ehliyeti bulunduğu kabul edilmelidir.

Nitekim Yargıtay 11. Hukuk Dairesi de “bir mali hakkın ihlali halinde, söz konusu ihlale karşı dava açma hakkı 5846 Sayılı FSEK’in 21/02/2001 T. ve 4630 S. Kanun ile değişik 42/son maddesi uyarınca, eser sahipleri ile bağlantılı hak sahiplerinin FSEK’de sayılan haklarını takip yetkisi kendilerinin dışında, sadece ülke içinde bu maddeye göre kurulan meslek birlikleri tekeline verilmiş olup, başka birlik, dernek ve benzeri kuruluşlar tarafından takibi yasaklanmıştır” şeklinde hüküm tesis etmekte ve meslek birliklerinin aktif dava ehliyetinin bulunduğunu kabul etmektedir[1].

Meslek birliklerinin yükümlülükleri ise, FSEK’in 42/A maddesinde aşağıdaki şekilde sayılmıştır:

Temsil ettikleri eser, icra, fonogram ve yapımlar ile üyelerine ilişkin tüm bilgileri Bakanlığa bildirmek ve ilgili kişilere açık bu bildirimi her üç ayda bir güncellemek,

Üyesi olan hak sahiplerinin faaliyetlerinden kaynaklanan haklarının idaresini hakkaniyete uygun koşullarda sağlamak,

Üyelerinin haklarının idaresine ilişkin faaliyetlerinden elde ettikleri gelirleri, dağıtım planlarına uygun olarak hak sahiplerine dağıtmak,

Yazılı talepte bulunan ilgili kişilere, temsil ettikleri eser, icra, fonogram ve yapımlar ile ilgili bilgileri vermek,

Sözleşme yapılırken idare ettikleri haklara ilişkin olarak hakkaniyete uygun davranmak, kendi maddi ve/veya manevi menfaatleri bakımından gerekli gördükleri indirim veya ödeme kolaylıklarını sağlamak,

Sözleşme yapılabilmesi için idaresini sağladıkları haklara ilişkin ücret tarifelerini süresinde belirlemek ve belirlenen tarifeleri ve bu tarifelerdeki her türlü değişikliği süresinde duyurmak,

Hesaplarını yeminli mali müşavirlere onaylatmak.

IV. Tarifelerin Tespiti

FSEK’in 41/3 maddesine göre meslek birlikleri, faaliyet gösterdikleri sektörlerde, yapılan sınıflandırmaya bağlı olarak eser, icra, fonogram, yapım ve yayınların kullanımından veya iletiminden kaynaklanan ödemelere ilişkin tarifeleri tespit etmektedirler.

Meslek birlikleri ile umuma açık mahaller arasında imzalanacak sözleşmeler, bu şekilde belirlenen tarife bedelleri veya taraflarca yapılabilecek müzakereler sonucu belirlenecek bedeller üzerinden yapılmaktadır. Tarifelere ilişkin sözleşmelerde takvim yılı esas alınmakta ve bu tarifeler takvim yılı başından itibaren geçerli olmaktadır.

Söz konusu yasal düzenlemenin devamında, tarifelerin her takvim yılının dokuzuncu ayında Bakanlığa bildirildiği ve kamuoyuna duyurulduğu; onuncu ayda tarifeler üzerinde uzlaşma sağlanamaması ve sözleşme yapılamaması halinde ise, en geç bu ayın sonuna kadar, meslek birlikleri veya kullanıcıları temsil eden meslek kuruluşları tarafından bu tarifelerin Bakanlıkça oluşturulacak uzlaştırma komisyonunda müzakere edilmesi yönünde talepte bulunulabileceği düzenlenmiştir. Meslek birliklerince belirlenen tarifeler üzerinden sözleşmenin yapılmaması halinde ise, taraflar yargı yoluna başvurabilmektedirler.

FSEK’in 42/A maddesi ise, tarifelerin belirlenmesinde hâkim olan esasları düzenlemektedir. Buna göre tarifelerin belirlenmesinde, “tarifelerin uluslararası uygulamaların ülkenin ekonomik ve toplumsal koşullarına uyarlanabilirliği göz önünde bulundurularak makul seviyede belirlenmesi ile teknolojik alandaki değişimlerin yanı sıra eser, icra, fonogram, yapım ve yayınların yaratıldığı ve kullanıldığı sektörlerin yapısını tahrip edici, üretimi ve kullanımı engelleyici ve genel kabul görmüş uygulamalara zarar verici bir etki yaratılmaması, rekabeti bozucu şartlar oluşturulmaması, yapılan sınıflandırma, ilgili sektörlerdeki ürün fiyatları ve bu sektörlerin gayrisafi milli hasıladaki payı, eser, icra, fonogram, yapım ve yayınların kullanım ve/veya iletim sıklığı, birim fiyat veya götürü usulü ödeme, ödeme planı ve benzeri hususlar” esas alınmaktadır.

V. Rekabet

FSEK’in 42. maddesi ve bu maddeye paralel olarak Tüzüğün 7. maddesi uyarınca, ülkemizde aynı alanda birden fazla meslek birliği kurulması mümkündür.

Ancak aynı alanda faaliyet gösteren meslek birliği mevcutsa, bu alanda başka bir meslek birliğinin kurulabilmesi için, mevzuatta öngörülen asgari kurucu üye sayısından az olmamak kaydıyla, o alanda kurulmuş en fazla üyesi olan meslek birliğinin üye tam sayısının 1/3’ü kadar üye olma niteliklerini taşıyan gerçek veya tüzel kişinin aynı alanda yeni meslek birliği kurulması için başvuruda bulunması gerekmektedir.

Ülkemizde önceleri her alan için bir meslek birliğinin kurulmasına izin verilmişse de 1995 yılında mevzuatta yapılan değişiklik ile aynı alanda birden fazla meslek birliği kurulabilmesi mümkün kılınmıştır. Ancak meslek birliklerinin aynı alanda birden fazla kurulsun veya kurulmasın, rekabet hukuku açısından “hâkim durumda” oldukları kabul edilmektedir[2].

Nitekim Rekabet Kurulu kararlarından da genel olarak meslek birliklerinin hâkim durumda oldukları kanaatine ulaşıldığı görülmektedir. Rekabet Kurulu bir kararında[3] yaptığı hâkim durum analizinde, kararda bahsi geçen meslek birliklerinin “kendi alanlarında Türkiye’deki en önemli meslek birlikleri olduklarını, ortak bir protokol çerçevesinde ortak tarifeler belirlediklerini, dolayısıyla bir müzik eserine ilişkin olarak hak takibi yapılmasının ancak bu meslek birliklerine üye olunması yoluyla mümkün göründüğünü, bu meslek birliklerine üye olmayan münferit sanatçıların ihmal edilebilir düzeyde olduğunu, yayıncılar açısından bakıldığında ise bu meslek birlikleri ile anlaşma yapmayan yayıncıların meslek birliklerine üye olmayan münferit sanatçılar dışında hiçbir müzik yayını yapamayacağının görüldüğünü, ayrıca uygulamaya koydukları ortak hareket protokolü ile yayıncılar karşısında tek bir muhatap / kaynak haline geldiklerini, her ne kadar farklı hakların lisanslamasıyla yükümlü olsalar da ortak hareket protokolü çerçevesinde birlikte hareket ettiklerini, pazarlık güçlerinin çok yüksek olması, müzik eserlerinin lisanslamasında en önemli gücü oluşturdukları, müşterilerin talep esnekliklerinin zayıf olması gibi hususların hakim durum analizini güçlendiren etkenler olduğunu” belirterek bu meslek birliklerinin hakim durumda oldukları sonucuna ulaşmıştır.

VI. Denetim

FSEK’in 42/B maddesi uyarınca meslek birlikleri, idari ve mali açıdan Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın denetimine tâbidir. Bu kapsamda meslek birliklerinin FSEK’te belirlenen görev ve yükümlülüklerini yerine getirip getirmedikleri, sözleşmelere uygun tahsilat veya dağıtımın yapılıp yapılmadığı, tarifelerin FSEK’te belirlenen esaslara göre düzenlenip düzenlenmediği hususları denetime tâbidir.

Bu hususlara aykırılık halinde Kültür ve Turizm Bakanlığı, ilgili meslek birliklerine uyarı vermek, meslek birliğine tedbiren işten el çektirmek ve ilgili üyeler yerine atama yapmak yetkisine sahiptir.

Meslek birlikleri için öngörülen bu hususlar federasyonlar için de uygulanmaktadır.

VII. Ülkemizde Kurulu Meslek Birlikleri

Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü kayıtları[4] uyarınca, ülkemizde kurulmuş ve halihazırda aktif bulunan meslek birlikleri ile meslek birlikleri federasyonları aşağıdaki gibidir:

Meslek Birlikleri Federasyonu

Yayımcı Meslek Birlikleri Federasyonu (YAYFED)

Sinema

BSB Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği (BSB)

Türkiye Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği (SESAM)

Sinema ve Televizyon Eseri Sahipleri Meslek Birliği (SETEM)

Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği (SİNEBİR)

Film Yapımcıları Meslek Birliği (FİYAB)

Sinema Eseri Yapımcıları Meslek Birliği (SE-YAP)

Televizyon ve Sinema Filmi Yapımcıları Meslek Birliği (TESİYAP)

Sinema Oyuncuları Meslek Birliği (BİROY)

Anadolu Sinema ve Televizyon Eseri Sahipleri Meslek Birliği (ASİTEM)

Senaryo ve Diyalog Yazarı Sinema Eseri Sahipleri Meslek Birliği (SENARİSTBİR)

Müzik

Türkiye Musiki Eseri Sahipleri Meslek Birliği (MESAM)

Musiki Eseri Sahipleri Grubu Meslek Birliği (MSG)

Müzik Yorumcuları Meslek Birliği (MÜYOR-BİR)

Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliği (MÜZİKBİR)

Mü-Yap Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliği (MÜ-YAP)

Bağlantılı Hak Sahibi Fonogram Yapımcıları Meslek Birliği (MÜYA-BİR)

İlim-Edebiyat

Bilim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (BESAM)

Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (İLESAM)

Bilişim ve Yazılım Eser Sahipleri Meslek Birliği (BİYESAM)

Çevirmenler Meslek Birliği (ÇEVBİR)

Yayıncılar Telif Hakları ve Lisanslama Meslek Birliği (YAYBİR)

Türkiye Basım Yayın Meslek Birliği (TBYM)

Ders ve Kültür Kitapları Yayıncıları Meslek Birliği (DEKMEB)

Eğitim Yayıncıları Meslek Birliği (EĞİTİMYAYBİR)

Radyo-Televizyon

Radyo Televizyon Yayıncıları Meslek Birliği (RATEM)

Güzel Sanatlar

Türkiye Güzel Sanat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (GESAM)

Tiyatro

Tiyatro Oyuncuları Meslek Birliği (TOMEB)

[1] T.C. Yargıtay 11. Hukuk Dairesinin 2017/3201 Esas, 2019/4937 Karar sayılı ve 27.06.2019 tarihli kararı.

[2] Fikri Mülkiyet Hukuku, Ünal Tekinalp, 1. Bası, Ekim 1999, sf. 279

[3] Rekabet Kurulu’nun 08-66/1064-419 sayılı ve 20.11.2008 tarihli kararı (https://www.rekabet.gov.tr/Karar?kararId=45d9dbe8-d230-49fa-a9cb-4c6c4a63ef56)

[4] http://www.telifhaklari.gov.tr/Turkiye-de-Meslek-Birlikleri