Uluslararası Ticaret Hukuku, dünya genelindeki ekonomik ilişkileri düzenleyen ve ülkeler, uluslararası kuruluşlar, çok uluslu şirketler ve diğer ticaret aktörleri arasındaki etkileşimleri yönlendiren bir hukuk dalıdır. Küreselleşme ile birlikte ticaret, sadece mal ve hizmetlerin alışverişiyle sınırlı kalmayıp yatırım, teknoloji transferi, dijital ticaret, fikri mülkiyet hakları ve finansal işlemleri de kapsayan geniş bir alanı kapsamına almıştır. Bu bağlamda Uluslararası Ticaret Hukuku, uluslararası ticaretin daha adil, güvenli ve düzenli bir şekilde yürütülmesini sağlamak adına kritik bir rol üstlenmektedir.
I. Uluslararası Ticaretin Hukuki Çerçevesi
Uluslararası Ticaret Hukuku’nun yapı taşları, küresel çapta ticaretin işlemesini sağlayan normları ve düzenlemeleri içermektedir.
- Dünya Ticaret Örgütü (“WTO”): 1995 yılında kurulan ve kapsamlı düzenlemelere imza atan WTO, ticaretin kurallarını belirlemek, ticaret anlaşmazlıklarını çözmek ve küresel ticaretin düzenli bir şekilde işlemesini sağlamak amacıyla faaliyet göstermektedir. WTO, ülkeler arasındaki ticaretin temellerini atan ve çok taraflı ticaret anlaşmalarını denetleyen bir organizasyon olarak faaliyet göstermektedir.
- İkili Ticaret Anlaşmaları: Küresel ticaretin daha da genişlemesi ve ticaretin engellerinin azaltılması amacıyla ülkeler, ikili ticaret anlaşmaları yapmaktadır. Bu anlaşmalar, her iki tarafın ticaret şartları, gümrük tarifeleri, yatırımlar, vergilendirme ve diğer ticaret politikaları hakkında mutabakata varmasını sağlar. Örneğin, Avrupa Birliği (“AB”) ile birçok ülke arasında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşmaları (“STA”), ülkelerin AB’nin ticaret politikaları ile uyumlu şekilde hareket etmesini sağlamaktadır.
- Fikri Mülkiyet Hakları: Uluslararası ticaretin önemli bir boyutunu fikri mülkiyet oluşturur. Fikri mülkiyet haklarının korunması, küresel ticaretin verimli bir şekilde işlemesi için kritik bir öneme sahiptir. Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (“WIPO”) çalışmaları ve şuana kadar fikri mülkiyet alanında uluslararası düzeyde kabul edilen en kapsamlı anlaşma olan TRIPS Anlaşması (Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları), fikri mülkiyet haklarının korunmasını sağlamak adına yapılan önemli düzenlemeleri barındırmaktadır.
- Uluslararası Ödemeler ve Finansal Düzenlemeler: Uluslararası ticaretin finansal yönü; döviz kurları, ödeme sistemleri, krediler ve finansal garantiler gibi önemli unsurları içerir. Ticaretten kaynaklanan ödemeler ve finansal işlemler, küresel ekonomiyi etkileyen ve düzenlenmesi gereken önemli alanlardır. Ayrıca, küresel finansal krizler ve ekonomik dalgalanmalar, bu alanın daha dikkatli düzenlenmesini de zorunlu kılmaktadır.
II. Uluslararası Ticaret Hukuku’nun Yeknesaklaştırılması
Uluslararası ticaretin düzenlenmesinde, farklı hukuk sistemleri, kültürel normlar, ekonomik hedefler ve ülkelerin ticari gelişim düzeyleri arasındaki farklılıklar, hukuki belirsizliklere ve anlaşmazlıklara yol açabilmektedir. Bu da esasında uluslararası ticaretin devamlılığı için bir risk teşkil etmektedir. Bu nedenle, Uluslararası Ticaret Hukuku’nun yeknesaklaştırılması, yani küresel ticaretin düzenlenmesindeki norm ve standartların benzer ve uyumlu hale getirilmesi, günümüzde önemli bir gereklilik haline gelmiştir.
Yeknesaklaştırma çabaları, uluslararası ticaretin daha öngörülebilir ve güvenli hale gelmesine, hukuki belirsizlikleri azaltacağından ise hukuki uyuşmazlıkların çözülmesinde daha hızlı ve etkin çözümler üretilmesine katkı sağlayacaktır.
Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu (“UNCITRAL”), uluslararası ticaretin düzenlenmesine yönelik önemli adımlar atmıştır. Bu kapsamda UNCITRAL tarafından oluşturulan 11 Nisan 1980 tarihli Uluslararası Mal Satımına İlişkin Sözleşmeler Hakkında Birleşmiş Milletler Anlaşması (“CISG”), ticaret yapan ülkeler arasında mal alım satımına ilişkin yeknesak kurallar getiren bir anlaşmadır. CISG, sözleşmelerin geçerliliği, malın teslimi ve ödeme gibi temel unsurlarda uluslararası bir standart oluşturmaktadır. Ayrıca CISG, dünya çapında birçok ülke tarafından kabul edilerek küresel ticaretin kurallarını yeknesaklaştırmaya yönelik önemli bir adım atılmasını sağlamıştır. Ayrıca, 19 Mayıs 1956 tarihli Eşyaların Karayolundan Uluslararası Nakliyatı İçin Mukavele Sözleşmesi (“CMR”) ve Bu Sözleşme’ye Ek 5 Temmuz 1978 tarihli Protokol aracılığıyla uluslararası karayolu taşımacılığındaki koşullar standardize edilmiş, bu tür taşımalarda kullanılan belgeler ve özellikle taşıyıcının sorumlulukları belirlenmiştir. Yine birçok önemli düzenleme içeren Tamamen veya Kısmen Deniz Yolu ile Uluslararası Eşya Taşıma Sözleşmelerine ilişkin Birleşmiş Milletler Anlaşması ise, 2008’de UNCITRAL tarafından onaylanmıştır. Bu Anlaşma, Rotterdam Kuralları olarak da bilinmektedir. Genel hatlarıyla Anlaşma; elektronik ticaret, taşıyanın sorumluluğu, denizcilik işlemleri tarafları ve tahkime ilişkin yenilikleri kapsamaktadır.
UNCITRAL tarafından yine aynı amaçla, bazı model kanunlar oluşturulmuştur. Uluslararası Ticari Tahkim Hakkında UNCITRAL Model Kanunu, Elektronik Ticaret Hakkında UNCITRAL Model Kanunu, Elektronik İmza Hakkında UNCITRAL Model Kanunu bunlara örnek olarak gösterilebilir.
UNCITRAL ve Uluslararası Özel Hukukun Birleştirilmesi Enstitüsü (“UNIDROIT”) tarafından oluşturulan hukuki rehberler da bulunmaktadır. Bunlara örnek olarak; UNCITRAL tarafından hazırlanmış Uluslararası Karşılıklı Ticaret İşlemleriyle İlgili Hukuk Rehberi, Sanayi Tesislerinin İnşası İçin Uluslararası Sözleşmelerin Hazırlanmasına İlişkin Hukuk Rehberi, UNDROIT tarafından hazırlanmış Uluslararası Master Franchise Düzenlemeleri Rehberi verilebilir.
Mevzuat çalışmalarının yanı sıra Uluslararası Ticaret Mahkemeleri ve Tahkim Divanları da ticari uyuşmazlıklarının çözümünde, kilit konumda bulunmaktadır. Küresel ölçekte kabul edilen tahkim kuralları, ticaretin serbestleşmesi ve uyuşmazlıkların hızlı bir şekilde çözülmesi için ortak bir platform sağlamaktadır. Örneğin; Uluslararası Ticaret Odası (“ICC”), Amerikan Tahkim Derneği Uluslararası Uyuşmazlık Çözümü Merkezi (“ICDR”), Singapur Uluslararası Tahkim Merkezi (“SIAC”) kuralları ve Singapur Uluslararası Ticaret Mahkemesi, Çin Uluslararası Ticaret Mahkemesi, Hollanda Uluslararası Ticaret Mahkemesi vb. merciler Uluslararası Ticaret Hukuku’nun yeknesaklaştırılması kapsamında görev almaktadır.
III. Sonuç
Uluslararası ticaretin geliştirilmesi için Uluslararası Ticaret Hukuku’nun yeknesaklaştırılması zaruridir. Yeknesaklaştırılmış bir Uluslararası Ticaret Hukuku, hem hukuki belirsizlikleri azaltarak ticaret aktörlerine güven sunacak hem de ticari uyuşmazlıkların çözümünde daha hızlı ve etkili yöntemler geliştirilmesine olanak tanıyacaktır. Halihazırda yapılmış olan çalışmalar belli bir oranda meyvelerini vermişse de ivmenin artırılarak çalışmaların hem nicelik hem de niteliksel anlamda genişletilmesi gerekmektedir.
